Odpowiedź starotestamentowa

Na to dręczące człowieka pytanie Stary Testament odpowiadał niemal jednogłośnym i szokującym: "nie!": nie ma żadnego dalszego świadomego istnienia po zejściu z tego świata. Losem człowieka staje się - jak to Żydzi określali - szeol, czyli takie miejsce pod ziemią, gdzie trafiają wszyscy bez wyjątku, zarówno dobrzy, jak i źli, i gdzie nie ma ani nagrody, ani kary, ani najmniejszej nawet świadomości własnego tam przebywania. Po prostu - mówiąc trochę brutalnie - takie wielkie pośmiertne wysypisko. Niektórzy twierdzili, że nawet Bóg Jahwe tam nie zagląda, ale trzeba przyznać, że późniejsze teksty biblijne jasno stawiają sprawę: Bóg jest wszędzie, przenika nawet głębokości szeolu. Tylko że człowiek zmarły o tym nie wie.

Jak więc przedstawiała się sprawa nagrody i kary za dobre lub złe życie? Wierzono, że Bóg odpłaca człowiekowi za jego czyny tu i teraz, w doczesności. Życie nie zawsze potwierdzało ten prosty schemat nauczania pobożnościowego, dlatego też pojawiły się pewne księgi mądrościowe, które można nazwać "literaturą kryzysu" (jak Księga Hioba oraz Księga Koheleta), które podały w wątpliwość te uświęcone tradycją przekonania ludzkie, pokazując, że często cierpi człowiek niewinny, a złoczyńca unika kary, a tak w ogóle, to życie ludzkie przemija i nie ma w nim - jak się wydaje - trwałych wartości. A zatem - przytaczając słowa Koheleta - "najgorszą marnością jest to, że wszystko jest marnością" (1,2).

Człowieka wierzącego może dziwić takie podejście do życia i śmierci (tzn.: "istnieje tylko doczesność"), jakie spotykamy w księgach Starego Testamentu do III w. p.n.e., tym bardziej, że np. w tradycji religijnej Egiptu już w III tysiącleciu p.n.e. istniało przekonanie o sądzie po śmierci, o ważeniu ludzkich dobrych i złych czynów w obecności bogini Maat, córki boga Re, odpowiedzialnej za ład i porządek w świecie, oraz o przejściu do królestwa Ozyrysa celem wiecznego życia pełnego szczęśliwości. Trzeba jednak przyznać, że ostatnie dwa wieki przed nadejściem Mesjasza pojawia się i w tekstach Izraela jasna refleksja na temat dalszego życia po śmierci. W Księdze Daniela, powstałej w okresie wojen machabejskich (II w. p.n.e.), autor podaje, że każdy, kto jest zapisany w księdze życia u Boga, dostąpi zbawienia, i że "wszyscy" (takie jest znaczenie hebrajskiego terminu: "wielu"), którzy posnęli w prochu ziemi, zbudzą się ponownie. Z tym, że jedni - do życia wiecznego, a drudzy - ku hańbie, ku wiecznej odrazie (zob. Dn 12,1-3). Mamy tu zatem pierwsze wyraźne ślady przekonania o prostej zasadzie retrybucji (= za dobro - nagroda, za zło - kara), która się wypełni po śmierci człowieka.